نکته سوّم: اختلاف کدام بنى العباس و بر سر کدام حکومت
 پیش از این روایاتى را نقل کردیم که نشانه‏ هاى ظهور را بیان مى‏داشتند و از جمله این نشانه‏ ها به اختلاف بنى العباس بر سر مسئله حکومت تصریح شده بود، پرسشى که به ذهن خطور مى‏کند این است که مگر بنى العباس منقرض نشده‏ اند؟ اگر جواب مثبت است، پس مقصود چیست؟ در مقام پاسخ گویى به این سؤال، یکى از دو جواب ذیل را مى‏توان مطرح ساخت:
 پاسخ نخست: آنچه منقرض شد دستگاه خلافت عباسى بود و نه نسل بنى العباس و با عنایت به این نکته، جاى هیچ گونه استبعادى وجود ندارد که از تبار عباسیان، طایفه ‏اى پدیدار شوند و در زمان ظهور بر سر دستیابى به قدرت با یکدیگر به نزاع بپردازند؛ نسل آنان نیز به موازات نسل بنى امیه و سفیانیان - که سفیانى نیز بر پایه ى روایات از همین خاندان است - و نیز نسل هاشم - ذرارى زهراى بتول ‏علیها السّلام  - امتداد خواهد یافت. ابن ابى زینب نعمانى 1حدیثى را روایت مى‏کند که طى آن حسن بن جهم از ثامن الائمه (علیه الآف التحیة و الثناء) مى‏پرسد:
 (خدایتان توفیق دهاد! مردمان گویند: سفیانى پس از سقوط عباسیان بر خواهد خاست. امام‏ علیه السّلام  مى‏فرمایند: دروغ مى‏گویند؛ او زمانى بپاخیزد که آنان هنوز بر مرکب قدرت سوارند).
 پاسخ دوّم: طرح سؤال فوق از یک پیش داورى نادرست ناشى شده است و آن این که نشانه‏ هاى ظهور همگى مقارن با ظهور یا کمى پیش از آن و متصل بدان رخ خواهند داد، در حالى که این چنین نیست. زیرا پاره‏اى از علایم ظهور، منفصل‏اند. روز موعود - روزى که وعده‏ ى حاکمیت صالحان و مستضعفان تاریخ به موحدان و عدالت‏خواهان داده شده است - بشارتى بوده که تمامى ادیان و کتب آسمانى آن را پیش‏بینى کرده و از آن خبر داده‏اند و خداوند سبحان، نشانه‏ هاى نزدیک شدن تدریجى آن روز را در امتداد خط سیر تاریخ منتشر ساخته است تا فروغ امیدى باشد در دل منتظران؛ و در این میان یکى از نشانه‏ هاى منفصل، بروز تفرقه و اختلاف بین یکى از سلسله‏ هاى استکبارى به نام عباسیان و زوال دولت ایشان بوده است چنانکه هنگام سیطره‏ ى ترکان سلجوقى و آل بویه، اختلافات و ضعف آنان بالا گرفت تا آن که سرانجام آخرین خلیفه‏ ى عباسى (المستعصم باللَّه) به سال  656هجرى قمرى به دست هولاکو خان مغول از اریکه خلافت غصبى به زیر کشیده شد و به همین صورت، وقوع جنگ‏هاى صلیبى میان مسلمانان و مسیحیان اروپا به عنوان یکى دیگر از نشانه‏ هاى ظهور در اخبار وارد شده است
 نکته چهارم: دابّة الارض و صاحب الأمرعلیه السّلام
 در روایات زیادى از (دابّه) یا (دابّة الأرض) به عنوان یکى از نشانه‏ها یاد شده است و از جمله در خطبه‏ ى امیرالمؤمنین على‏علیه السّلام  که نزال‏بن سبرة نقل کرده و طى آن صعصعةبن صوحان و اصبغ‏بن نباته در باره‏ ى دجّال از امام ‏علیه السّلام  سؤال مى‏کنند و در ادامه حضرت از طامّه‏ ى کبرى یاد مى‏کنند و آنگاه مى‏فرمایند:
 (دابّه از زمینِ نزدیک سرزمین صفا خارج مى‏شود در حالى که انگشترى سلیمان بن داود علیهما السّلام  و عصاى موسى‏علیه السّلام  را با خود دارد، انگشترى را بر صورت هر مؤمنى نهد، بر روى آن این جمله نقش مى‏بندد که (به درستى که این فرد مؤمن است) و بر صورت هر کافرى نهد بر آن چنین ظاهر مى‏شود که (به راستى که این فرد کافر است)... آن گاه دابّه سر خود را بلند مى‏کند و با مشیت الهى تمامى اهل جهان وى را مشاهده مى‏کنند...)
   در اغلب کتب، دابّة الارض بر خود وجود شریف امام زمان‏ علیه السّلام  تطبیق شده و مراد از دابّة الارض خود حضرت دانسته شده است به قرینه‏ ى این که در روایات دیگرى وارد شده که حضرت، زمان قیام چیزهایى با خود دارند از جمله: عصاى موسى و انگشترى سلیمان‏ علیهما السّلام  لکن باید توجه داشت که شواهدى در دست است که بر این تطبیق صحه نمى‏گذارد؛ از جمله:
 1 - در خطبه‏ ى پیش گفته ‏ى امام العارفین امیرالمؤمنین ‏علیه السّلام ، ابتدا حضرت از کشته شدن دجّال به دست ولى عصرعلیه السّلام  خبر مى‏دهند و در ضمن آن اشاره مى‏کنند که عیسى‏علیه السّلام  پس از ظهور، پشت سر حضرت حجت‏ علیه السّلام  ایستاده، در نماز به وى اقتدا مى‏کند، آنگاه مى‏فرمایند: پس از آن، خروج دابّة به وقوع مى‏پیوندد و این عدم اتحاد زمانى، دوگانگى وجود شریف امام‏ علیه السّلام  و دابّه‏ ى مورد نظر را مى‏رساند.
 2 - در روایات نبوى که بسیارى از اصحاب در کتب خود به نقل آن پرداخته‏اند
  دابّه غیر از حضرت صاحب الأمر یاد شده و در عبارت حدیث (خروج القائم) بر (الدابّة) عطف شده که بر عدم این همانى دلالت مى‏کند.
 3- هم خطبه‏ ى مزبور مولى الموحدین‏علیه السّلام  و هم روایت پیش گفته بر این امر دلالت مى‏کند که نه تنها مسئله‏ ى خروج دابّه، قابل تطبیق بر قیام صاحب الامر (عجل اللَّه فرجه) نیست بلکه اساسا از نشانه‏ هاى ظهور نیز نبوده، و از (اشراط الساعة) مى‏باشد. زیرا در خطبه‏ ى علوى تصریح شده که خروج دابّه کذایى در ارتباط با طامّه کبرى رخ مى‏دهد و ذیل آن نیز مى‏فرمایند: (آنگاه باب توبه بسته شده و از کسى توبه پذیرفته نمى‏شود) که این از خصائص روز قیامت است.

  نکته پنجم: طلوع خورشید از مغرب خود
 نکته‏اى که در این باره وجود دارد این است که مقصود از خورشید طالع از مغرب چیست؟ آیا منظور همین ستاره‏ ى فروزان منظومه‏ ى شمسى است یا مراد از آن، شمس ولایت و امامت در آخر الزمان، یعنى وجود مقدس امام مهدى‏علیه السّلام  است؟
 در پاسخ باید گفت: چنان که در یادسپارى‏هاى ابتداى بحث گذشت، لسان روایات در باب علایم، به لحاظ زبان‏شناختى بر دو گونه است:
 1 - زبان اخبارى ساده  2- زبان نمادین و سمبلیک.
 از جمله مواردى که در آن بکارگیرى هر دو نوع زبان‏هاى نمادین و غیر نمادین را مى‏توان شاهد بود، همین مسئله‏ ى حاضر است.
 1 - استفاده از زبان نمادین: در برخى احادیث وارد شده که  (و هو الشمس الطالعة من مغربها)
 ?  مهدى‏علیه السّلام  همان خورشید مغرب است).
 2 - استفاده از زبان غیر نمادین: در روایت فضل بن شاذان از امام باقرعلیه السّلام  چنین مى‏خوانیم که ابى حمزه ثمالى گفت: از امام ابى جعفر محمدبن على‏علیه السّلام  پرسیدم: آیا خروج سفیانى قطعى است؟  امام پاسخ فرمودند: بلى و نداى [آسمانى] نیز حتمى است چنان که طلوع خورشید از مغرب خود و اختلاف بنى‏عباس در دولت و قتل نفس زکیه و خروج قائمى از آل محمد نیز حتمى است...
   بر این اساس ممکن است هر دو معنا، مراد بوده و تحقق یابد؛ یعنى علاوه بر طلوع طلعت شمس ولایت مهدوى از محل غیبت خود، ستاره ى معروف خورشید نیز در ادامه ى سلسله حوادث خارق العاده و معجزه ‏آساى عصر ظهور از سمت مغرب طلوع کند. هر چند این احتمال هم خیلى بى‏وجه نیست که گفته شود: پس از آن که - طبق روایات - خورشید از ظهر تا اواسط عصر از حرکت باز ایستد ... هنگامى که درخشش خود را توأم با حرکت از سوى مغرب از سر گیرد و ابرها و غبارهاى آسمان زدوده گردد، چنین به چشم عالمیان نمایان خواهد شد که گویا خورشید از مغرب طلوعى دیگر را آغاز کرده است.
 نکته ششم: دجّال، حقیقت، مجاز یا خیال؟
 یکى از علایم بحث ‏انگیز ظهور، قضیه ى دجّال است ؛ بنا بر این لازم است در این قسمت نکاتى را در باره‏ ى آن بیان کنیم. لیکن پیش از آن شایسته است در باب توصیف دجّال دو حدیث نقل کنیم تا با اوصاف او از زبان روایات بیشتر آشنا شویم. با این هدف، ترجمه یک روایت نبوى و یک حدیث علوى را از حدیقه الشیعه تألیفِ مولى احمدبن محمد معروف به مقدس اردبیلى (متوفاى  993ق) نقل مى‏کنیم:  حدیث نبوى: (عبداللَّه بن عمر از رسول خدا روایت مى‏کند که
 ... حق تعالى هیچ پیغمبرى را به دنیا نفرستاد الاّ آن که انذار نمود قومش را از دجّال ولیکن او را در  این امت ظاهر گردانید و او - لعنه اللَّه - بیرون خواهد آمد بر خرى سوار که عرض میان هر دو گوش آن خر، یک میل باشد و بهشت و دوزخى و کوهى از نان و نهرى پر از آب، همراه او سِیر خواهد نمود واکثر تابعان او یهود و زنان و اعراب باشند و در جمیع آفاق خواهد گشت به غیر از مکّه و مدینه که قدمش به حرمین نخواهد رسید (أنا ربّکم الأعلى) خواهد گفت، هرگاه امرِ او بر کسى مشتبه شود باید بداند که خدا أعور نیست و بر خر سوار نمى‏شود).  
 حدیث علوى : روزى امیرالمؤمنین خطبه مى‏خواند، بعد از فارغ شدن از خطبه فرمود: (سلونى ایها الناس قبل أن تفقدونى).  صعصعة بن صوحان قد راست کرده، پرسید که یا أمیر المؤمنین کى دجّال بیرون آید؟ آن حضرت فرمود:  این علمى است که از اسرار مخفیه است و شاید رخصت اظهار آن نباشد و امّا آن را نشانه‏ ها و علامت‏هاست که همه به هم متصل است، فوت کردن و سهل دانستن نماز و برطرف شدن امانت و رواج یافتن و حلال دانستن دروغ و افترا و رشوه خوردن و...)  سپس أصبغ‏بن نباته برخاست و گفت: یا أمیرالمؤمنین! دجّال کیست؟ فرمود:  (دجّال کسى است که تصدیق کننده ى او شقى است و تکذیب کننده ى او سعید. از اصفهان  بیرون آید، چشم راست ندارد و چشم چپش در پیشانى است مانند ستاره ى سرخ، لفظ کافر در زیر آن نقش، بر خرى سرخ رنگ سوار، طىّ ارض به سرعت نماید، به هر چشمه که قدمش برسد آن چشمه بر زمین فرو رود و اکثر تابعان او از اولاد زنا باشند و اصحاب طیلسان و یهودیان. و آن ملعون با آن که طعام خورد و در بازارها گردد به آواز بلندى که همه جا رسد (أنا ربکم الأعلى) گوید. بقیة الله در حوالى شام بر عقبه‏اى که آن را (فیق) خوانند در ساعت سیّم در روز جمعه او را به قتل آورد...)

نظر مهدى پژوهان معاصر در باره ى دجّال
  کامل سلیمان در (یوم الخلاص) احادیث شیعه و سنى را در باره ى دجّال ذکر کرده ولیکن پیش از ذکر آن‏ها مى‏گوید: (مسئله ‏ى دجال، قضیه ‏اى مبهم بوده و بالفعل غیر قابل پذیرش است. زیرا اولا: اخبار آن غیر معتبرند. ثانیا: امور جعلى در آن‏ها مشاهده مى‏شود که با بلندترین صدا، فریاد زده و اعتراف مى‏کند که رسول خداصلى الله علیه و آله  و ائمه طاهرین‏ علیهم السّلام  از ابراز داشتن این خرافات و اراجیف منزّهند. ثالثا: اساسا برخى از این روایات جعلى بوده و سندشان ساختگى است.
 (امّا برخى علایم ذکر شده در باره ى دجّال بر بعضى پدیده‏ هاى شوم امروزى منطبق است که آدمى را متقاعد مى‏سازد که اخبار صحیح این باب نیازمند به تأویل است؛  [یعنى زبان این روایات سمبلیک است]... بار دیگر تکرار مى‏کنم که تقریبا با یقین مى‏توانم بگویم  90%  احادیث دجّال، جعلى است و زبان  10%  باقى مانده نیز رمزى است و این بدان معناست که مقصود از دجّال، افراد دیگرى از زمره ى جبّاران و سفاکان و مفسدان و احتمالاً برخى از سران دژخیم یهود صهیونیست است.
6 -  علامه سید محمد صدر در جلد سوم موسوعه ى ارزشمند الامام المهدى با عنوان (تاریخ الغیبة الکبرى) بحث مفصّلى را به بررسى مسئله‏ ى دجّال اختصاص داده است. وى معتقد است اکثر قریب به اتفاق اخبار دجّال مبتلاى به دو اشکال جدى هستند:
 الف - ضعف سندى.
 ب - دلالت بر ایجاد معجزات مضلّه (که به لحاظ قوانین کلامى محال است؛ یعنى خداوند سبحان قدرت خرق عادات و اظهار معجزه را به افراد ضالّ و مضلّ تفویض نمى‏کند).
 ایشان سرانجام به این جمع بندى مى‏رسد که وجود دجّال امرى است حق، لکن مراد از آن یک فرد مشخص با همان اوصاف کذایى نیست، بلکه مقصود یک سرى پدیده ‏هاى اجتماعى - فرهنگى است
2 -  توصیف دجّال به زبان نمادین
همان گونه که پیش از این گفتیم در میان مهدى پژوهان، محققى که بیش از دیگران بر رمزى بودن زبان احادیث در قضیه‏ ى دجّال تأکید داشته و مفصّل‏تر بدان پرداخته است، علامه سید محمد صدر در جلد سوم موسوعة الامام المهدى است که در اینجا خلاصه‏ ى سخنان ایشان را نقل مى‏کنیم.
 مفهوم دجّال، سمبل پیچیده ‏ترین و خطرناک‏ترین دشمن اسلام و خداست و این در واقع، توصیف تمدّن و جهان‏بینى ماتریالیستى غرب است؛ زیرا تاریخ ادیان تاکنون چنین دشمنى به خود ندیده است. در احادیث دجّال آمده است: (از زمان خلق آدم تا روز قیامت، امرى خطیرتر از دجّال وجود ندارد)، و استفاده از کلمه (أمر) خود بیانگر این حقیقت است که دجّال یک شخص معیّن نبوده، بلکه یک جریان فرهنگى - اقتصادى - سیاسى ضد توحیدى و ضد دینى است.
در روایات باب وارد شده است: (از ترفندهاى دجّال این است که به آسمان دستور مى‏دهد که ببارد و در پى آن، آسمان خواهد بارید و به زمین امر مى‏کند برویان و به دنبال آن، زمین رستن آغاز خواهد کرد)، و این چیزى است که تمدّن غربى بر اساس پیشرفت‏هاى خیره‏کننده در عرصه ى فن‏آورى صنعتى و پیشرفت در زمینه‏هاى فیزیک فضایى و بیوشیمى و ده‏ها شاخه ى دیگر علمى و با سیطره‏ ى همه جانبه بر منابع طبیعى، بدان دست یافته است.  
 در اخبار دجّال آمده است: (از شگردها و شیوه‏ هاى اوست که اگر بر محلّه‏اى عبور کند و مورد تکذیب و روى‏گرداندن اهل آن واقع شود، کسى از آنان زنده نخواهد ماند و اگر بر محلّه‏اى بگذرد و مورد استقبال و تصدیق اهل آن قرار گیرد، آسمان را گوید که بر آنان ببار و زمین را امر کند که بر ایشان برویان تا آنجا که زان پس، دام‏هاى ایشان در نهایت فربهى و شیرآورى و... خواهند شد).
 و این، پدیده‏اى است که ما امروزه در صحنه‏ ى بین الملل و روابط به اصطلاح شمال - جنوب به خوبى شاهد آن هستیم؛ هر جامعه‏ اى که خود را در آغوش غرب استکبارى انداخته و حلقه ى سرسپرده ‏گى آنان را در گوش کند، از نظر اقتصادى و رفاهى مورد توجه غرب قرار مى‏گیرد و هر کشورى که بخواهد در مقابل ارزش‏هاى غربى (مانند: قرائت غربى حقوق بشر) یا سیاست‏هاى غربى بایستد، بایکوت و تحریم همه جانبه مى‏شود.
 در باره‏ ى دجّال در جوامع روایى مى‏خوانیم: (دجّال با رساترین فریاد خود که همه‏ ى عالمیان بشنوند بانگ مى‏زند: به سویم بشتابید اى هواداران من! منم آن کس که (خَلَق فَسوّى) و منم آن که (قدّر فهدى) آرى! (أنا ربکم الأعلى). همه ى این اوصاف در مورد تمدن غربى صادق است. غرب مادّى و متافیزیک ستیز از طریق امپراطورى اهریمنى و جهانى رسانه‏ ها و شبکه‏ هاى عظیم صوتى - تصویرى - مطبوعاتى با ترویج اخلاق، حقوق، ارزش‏ها و هنر مادّى، ولایت خود بر شئون انسان را فریاد مى‏کند و با حرکت خزنده‏ ى فراگیر خویش، آدمى را در چنبره و قبضه ى خویش گرفته و از عالم علوى جدا ساخته است.  دجّال در تراث روایى ما، یک چشم معرفى شده است و گفته شده که چشم دیگر او کور است و قطعا این وصف، زیبنده ى تفکر و تمدن ماده‏زده ى غربى مى‏باشد؛ چه آن که غرب از دو بخش عالم و هستى آدمى یعنى ماده و معنا و به عبارت دیگر جسم و روح، تنها ماده و مادیات و جسم و جسمانیات را مى‏بیند و اساسا توانایى مشاهده‏ ى معنا و معنویت و روح و روحانیت را ندارد و این یعنى او از یک چشم محروم است و یکى از دو سمت و سوى جغرافیاى هستى را ندیده و هرگز درک نکرده است.
 سرانجام در احادیث مى‏خوانیم که (هیچ جایى از زمین باقى نمى‏ماند مگر آن که دجّال در آن گام مى‏نهد و حضور خود را اعلام مى‏کند به جز مکه و مدینه؛ زیرا فرشته‏اى با شمشیرى بر فراز این دو ناحیه ‏ى مقدسه ایستاده و از ورود دجّال به آن‏ها جلوگیرى مى‏کند).